* लोकलयमा गजललेखन (सारांश) - घनेन्द्र ओझाः
नेपाली साहित्यमा धेरै मात्रामा प्रयोग हुने लोकलय मूलतः दुईओटा छन्: झ्याउरे र सवाइ ।
१) झ्याउरे लय (3+2/3+2/3+3=16 मात्रा )
- नेपाली गजलकारले धेरै मात्रामा गजल लेखेका
- शास्त्रीय छन्दमा जस्तो अक्षर सङ्ख्या रह्रस्व/दिर्घको कडा नियम यसमा हुँदैन
अक्षर सङ्ख्याकोआधारमा नभएर उच्चार्य वर्णमाे सङ्ख्याको आधारमा मात्रा गनिने
हिमाली, हावा/ बग्दै छ, किन/ नौलो त्यो, मातमा
किन हो, कुन्नि/ रुँदै छ, कोही/ जुनेली, रातमा
- ललिजन रावल
२) सवाई (4/4/4/2= 14 मात्रा)
-झ्याउरेपछि अत्यधिक प्रयोग हुने लोकलय सवाई हो | ः
तिमीलाई/जिताउन/हार्न मन/लाग्यो
आफूलाई/अन्त कतै/र्सार्न मन/लाग्यो ।
- मनु ब्राजाकी
* स्वनिर्मित लय ः
- गजलकारले स्वनिर्मित नै भए पनि कुनै लयको सिर्जना गरेर गजललयबद्ध बनाउन सक्छ |
- स्वनिर्मित लय पनि दुईप्रकारले निर्माण हुन्छ: सममात्रिक र आक्षरिक।
** उच्चार्य सममात्रिक लय ः
-सवाई वा झ्याउरेलयमा झैँ उच्चारणको आधारमा वर्णमाङ्ख्या निर्धारण हुने हुँदायसलाई आक्षरिक नभएर सममात्रिक (समान मात्रा हुने) लयभनिएको हो |
-उच्चार्य सममात्रिक लय आक्षरिक लयभन्दा राम्रो मानिन्छ
-यस लयमा लेख्नेहरूले ६ मात्रादेखि १८ मात्रासम्मका गजललेखेका पाइन्छ । भने सामान्यतया १२, १४ र १६ मात्रामा लेख्नु राम्रो मानिन्छ ।
- नेपाली गजलको पुनर्जागरणयताका धेरैजसोगजलकारले यही सममात्रिक लयमा गजल लेख्दै आएका छन् |
-- १६ मात्राको उच्चार्य सममात्रिक लय
माया भन्ने त्रि्रो नासो जब मैले मासिदिएँ
एकपटक रोएँ अनि आँसु पुछी हाँसिदिएँ ।
- मनु ब्राजाकी (4/4/4/4)
-- १४मात्राको उच्चार्य सममात्रिक लय
(१६ मात्राको लयपछि नेपाली गजलमा अत्यधिक प्रयोग हुने लय १४ मात्राको लय हो | सवाई जस्तै भएपनि यो लयमा सवाईमा भन्दा थोरै लचकता हुन्छ । सबाईमा ४/४/४/२ मात्रा हुनु पर्छ भने यसमा जसरि भए नि समग्रमा १४ मात्रा हुनु पर्छ ।)
भत्केको छ/मेरो मनको/आकाश/आजभोलि
देखिँदैन/मनमा कतै/प्रकाश/आजभोलि ।
- दीपसागर पन्त 'प्यासी' (4/4/2/4)
-- बिजोर मात्रामा लयबद्ध गजललेखन
-बिजोर मात्रामा जस्तो: ९, ११, १३ र १५ मात्रामा पनि लयबद्ध गजल लेख्न सकिन्छ ।
-बिजोरमात्रामा गजल लेख्दा बिजोर मात्राको शब्दलाई अन्त्यमा राख्नु राम्रोहुन्छ । यदि बीचमा बिजोर मात्राको अक्षर राखिन्छ भने तलका हरेकमिसरामा बिजोर मात्रा भएको स्थानमा बिजोर मात्राकै शब्द राख्नु पर्दछ ।
बेहोसीमै ढलिरहेँ तिम्रो गल्लीमा
जिन्दगी नै छलिरहेँ तिम्रो गल्लीमा ।
- बुद्धिसागर चपाइँ (१३ मात्रामा लेखिएको गजल)
** आक्षरिक लय
- अक्षर सङ्ख्यालाई आधार मानेर पनि लयबद्ध गजल लेख्न सकिन्छ। प्राय ६ अक्षर देखि २० अक्षर सम्मका गजल लेखिएको पाइन्छ ।
- आक्षरिक लयमा अक्षर सङ्ख्यालाई आधार मान्दा पूर्ण अक्षरको प्रयोग गर्नु राम्रो हुन्छ ।
- हलन्त लागेका वा जोडिएर आएका अक्षरको प्रयोगले यस्तो लयमा अवरोध सिर्जना गर्ने सम्भावना प्रबल हुन्छ ।
हिजो थियो जो उही रात नै छ
अल्छी गर्यो कि कहीँ घामले नै ।
- बूँद राना (११ अक्षरको आक्षरिक लय)
बिर्सन त खोज्दछु सम्झना झन् आउँछ
जहाँजहाँ तिमी छौ त्यतै मन धाउँछ ।
- माधव खतिवडा (१४ अक्षरको आक्षरिक लय)